درست است که این روزها علم و تکنولوژی پیشرفت بسیاری کرده و می توان به پاسخ بسیاری از سوالات رسید اما هنوز خیلی از سوالات وجود دارند که دانشمندان نتوانسته اند پاسخ درستی برای آنها بیابند. یکی از مهمترین این سوالات، سوالات مربوط به عالم خواب است که بشر با تمام کنجکاوی اش نتوانسته است به پاسخ درستی درباره آن برسد. هنوز هم وقتی از محققان خواب درباره این مقوله می پرسیم، به جز گفتن مسائل کلی، نمی توانند به شکلی قانع کننده وارد جزییات شوند. حتی درباره تعبیر خواب هم جز در مقوله روانکاوانه روح انسان صحبت نمی کنند.
دکتر میرفرهاد قلعه بندی - دانشیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و مدیر گروه انستیتو روانپزشکی - یکی از کسانی است که سال هاست در زمینه طب خواب فعالیت کرده و یکی از بهترین متخصصان این زمینه به حساب می آید که اطلاعات خوبی در این باره دارد.
قبل از هر سوالی برویم به سراغ تعریف «خواب». خواب از نظر روانشناسی چیست؟
- همانطور که در تعریف های رایج و معمولی آمده است، زمانی که سطح هوشیاری انسان تغییر پیدا می کند، فرد به خواب می رود.
یعنی در زمان خواب، هوشیاری به شکل کامل از دست می رود؟
- نه، منظورم این نیست کهس طح هوشیاری کلا از بین برود، چون آن موقع شخص به کما می رود. آدم ها زمانی که به خواب می روند، تا حدودی با کمبود هوشیاری روبرو می شوند.
زمانی که آدم ها می خوابند، مغزشان از کار می افتد؟
- قبلا اینطور فکر می کردند. اینکه بعد از خوابیدن، مغز آدم از کار می افتد و به خواب فرو می رود اما ماجرا به این شکل نیست. دانشمندان فعالیت های زیادی کرده اند و مشخص شده رابطه مغز و خواب به این شکل نیست. در واقع، در زمان خواب، بخش هایی از مغز به خواب می رود اما قسمت عمده ای از این ارگان بیدار است و حتی فعالیتش نسبت به زمانی که بیدار است افزایش پیدا می کند.
چه دلیلی دارد که آدم حتما بخوابد؟
- در گذشته بسیاری از دانشمندان فکر می کردند که خواب یک زمان اضافه است و آدم ها با خوابیدن نه تنها چیزی به دست نمی آورند که حتی زمان را هم بطور کل از دست می دهند. ما هم ممکن است بارها با خودمان گفته باشیم کاش خواب نبود و می توانستیم در این 8 یا 9 ساعت که برای خواب وقت می گذاریم بیدار باشیم و به کارهایمان برسیم اما بهتر است نگاهمان را نسبت به اینکه خواب یک فرایند اضافی است و اگر حذف شود بهتر است کاملا عوض کنیم. در حال حاضر دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که خواب نه تنها اضافی نیست بلکه حیاتی، واجب و ضروری است.
برای اینکه متوجه شوید خواب چقدر مهم است برایتان از یک آزمایش صحبت می کنم. در یک بررسی دانشمندان در محیط آزمایشگاه، موش های صحرایی را به مدت دو هفته از خواب محروم کردند. بعد از مدتی تمام آنها مردند. در آزمایش بعدی، محققان به شکل دیگری موش ها را از خواب محروم کردند به این شکل که وقتی موش مورد نظر می خوابید و به مرحله خواب عمیق (مرحله رویا) نزدیک می شد، او را بیدار می کردند و این اتفاق هر بار تکرار می شد.
در این آزمایش جدید، موش ها بعد از گذشت 4 تا 6 هفته مردند. بعد از این آزمایش، دانشمندان به این نتیجه رسیدند که خواب نه تنها یک سیکل اضافی نیست که برای جسم و روان موجودات از ضروریات است و یکی از پایه های اصلی سلامت به حساب می آید.
شما راجع به مرحله رویا صحبت کردید، چه زمانی در خواب، انسان به مرحله خواب دیدن و رویا دیدن می رسد؟
- سیکل خواب دو مرحله عمده دارد. یکی مرحله (rem / حرکت سریع جسمی) و دیگری مرحله (nrem / بدون حرکت سریع جسمی). در مرحله اول که رم نام دارد مغز بسیار فعال است و در حالی که ماهیچه های بدن در حال استراحت هستند، چشم ها به سرعت به چپ و راست حرکت می کنند.
مرحله دوم «نان رم» نام دارد که دارای چند مرحله است، خواب خیلی سطحی، خواب سطحی، خواب عمیق. بعد از خواب عمیق، نوبت به رویا و خواب دیدن می رسد. تمام سیکل ها و انواع خواب که برایتان نام بردم، بین 90 تا 120 دقیقه اتفاق می افتد و بعد از آن است که دوباره همین سیکل تا زمانی که می خوابیم ادامه پیدا می کند.
رویا در واقع همان «خواب دیدن» است؟
- بله، منظور از رویا همان خواب دیدن است. این مسئله از آغاز تاریخ، توجه تمام آدمیان را به خودش جلب کرده است. فلاسفه، روحانیون، هنرمندان و خیلی های دیگر در برهه های تاریخی زیادی به آن پرداخته اند.
می شود به خواب دیدن استناد کرد و آن را به واقعیت هایی که در عالم واقع رخ می دهد، نسبت داد؟
- از نظر پزشکی و علمی، معمولا برای خواب به نظریه فروید مراجعه می شود. چیزی که ما در آدم ها با آن روبرو می شویم، خودآگاهشان است که قسمت ناچیزی از دنیای آدم ها را تشکیل می دهد و به قول فروید، شخصیت انسان کوه یخی است که قسمت خودآگاه، تنها نوک آن به حساب می آید و بقیه اش ناخودآگاه است. قسمت عمده ای از ناخودآگاه، در خواب هوشیار می شود. به همین دلیل است که روانشناس ها وقتی می خواهند ریشه یک بیماری یا رفتار را پیدا کنند به بررسی آن کوه یخ که زیر آب است می پردازند. یکی از بهترین راه ها برای شکافتن کوه یخ، بررسی خواب های آدم هاست.
در جواب سوال شما نمی توان گفت خواب ها با واقعیت ارتباط دارند یا نه، باید اینطور بگوییم که معمولا خواب ها ناخودآگاه ما را به تصویر می کشند و گاهی اوقات، مضمون خواب های ما با اتفاقاتی که در روز برایمان رخ می دهد متفاوت است. مثلا وقتی به قول معروف حالمان خوب است و روزمان خوب می گذرد، شب خواب ناگواری نمی بینیم اما گاهی وقت ها که اعصاب مان سر مسئله ای به هم می ریزد، با خواب های بد، تلخ، ترسناک و گاهی عجیب روبرو می شویم.
خواب دیدن چه کمک دیگری به زندگی انسان ها می کند؟
- با بررسی خواب ها، می توان برای حل مشکلات روحی اشخاص اقدام کرد، از همین جهت، خواب بسیار مهم است. با اینکه دانش ما درباره خواب دیدن بسیار ناچیز است اما همین دانش ناچیز هم می تواند به بهبود شرایط روحی و روانی انسان ها کمک کند.
تعبیر خواب از لحاظ دنیای پزشکی واقعیت دارد؟
- خیر، تعبیر خواب زمینه علمی ندارد و پزشکان هم به همین دلیل در این زمینه نظری نداده اند. در حوزه علمی از خواب در همین حد استفاده می شود که متخصصان روانشناس و روانپزشک، برای بررسی شخصیت و مشکلات روحی انسان ها استفاده می کنند. غیر از این، در حوزه علمی نمی توان به خواب استناد کرد.
