آداب جاری زندگی اسلامی نه تنها برای بهره مندی مادی و معنوی در بیداری انسان ها، بلکه برای خواب آنها نیز برنامه دارد. خواب یکی از اساسی ترین نیازهای بشر است .سلامتی جسم و روح ما تا حد زیادی در گرو خواب کافی و با کیفیت است. بد خوابی و بی خوابی به تدریج موجب بد اخلاقی می گردد و زندگی را تلخ می‌کند. افرادی که خواب خوب ندارند؛ عصبی، نگران و مضطرب هستند و در برابر هر فشاری از خود واکنش نشان می‌ دهند. مهم ترین و کاربردی ترین آداب اسلامی پیش از خواب، در ادامه ذکر شده اند.

خوردن شام سبک چند ساعت پیش از خواب
خواب شب مهم‌ترین و طولانی‌ترین خواب در طی شبانه روز است و وعده ی شام آخرین وعده ی غذایی پیش از خواب شبانه است. شام وعده ایست که بعضی از مردم آن را حذف می‌کنند، در حالی که در سیره پیشوایان دین و احادیث نقل شده از ایشان خوردن شام مورد تأکید فراوان قرار گرفته است.[i] بهتر است وعده ی شام سبک تراز سایر وعده های غذایی و با فاصله حد اقل دو تا سه ساعت مانده به زمان خواب باشد. دراز کشیدن با شکم پر باعث ناراحتی‌ خواهد شد زیرا دستگاه گوارش به هنگام خواب کندتر عمل میکند. در حدیثى از حضرت على(ع) نقل شده است که: «کسى که با شکم پر و سنگین بخوابد رویاهاى غیر واقعى مى بیند».[ii] بنابراین شام سبک بخورید و به فاصله ی چند ساعت پیش از خواب این کار را انجام دهید. در این صورت در طول شب از شدت گرسنگی بیدار نخواهید شد و معده هم آن ‌قدر سنگین و پر نیست که اختلال در خواب شما ایجاد کند.

مسواک زدن
داشتن دهان و دندان پاکیزه از بسیاری از بیماری ها جلوگیری میکند. از آنجا که در خواب شبانه، هر فرد چندین ساعت از فضای داخل دهان خود استفاده نمی کند، میزان ترشح مواد بزاقی کم تر می شود. بنابراین در صورت باقی ماندن جرم و مواد غذایی در میان دندان ها و فضای داخل دهان، فعالیت میکروب ها شدت خواهد گرفت و این موجبات پوسیدگی دندان و بیماری های دیگر را فراهم می آورد. در آداب اسلامی مسواک زدن - چه پیش از خواب و چه در زمان هاى لازم - اهمیت فوق العاده ای دارد. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم درباره اهمیت مسواك زدن نزد خدا فرموده اند: « جبرئیل پیوسته مرا به مسواك زدن سفارش مى كرد تا آن جا كه پنداشتم به زودى خدا آن را واجب خواهد كرد».[iii] در احادیثی از امام باقر و امام صادق علیه السلام نیز به اهمیت مسواک زدن پیش از خواب اشاره شده است.[iv] شاید این حدیث نبوی که می فرمایند: «مسواک زدن باعث حضور فرشتگان مى شود».[v] با خواب راحت بى ارتباط نباشد. فرشتگان مامورند كه عطر طمانینه و یاد خدا را در دل ادمیان بی افشانند و با این كار، آسودگى و آرامش را در دل اهل ایمان مستقر سازند. طبیعى است كه آرامش روحى و آسودگى خیال، باعث خواب بهتر و با كیفیت تر خواهد شد.

رفتن به دستشویی پیش از خواب
وجود مواد زائد و سموم در بدن مى تواند موجب پریشانى خواب ها شود ضمن آنکه ممکن است خواب را قطع نموده و ما را مجبور به تخلیه مثانه نماید که این خود عاملى براى بدخوابى محسوب مى‌شود. امیر مؤمنان على علیه السلام در توصیه ای به فرزند بزرگوارشان امام مجتبی فرمودند: «پسرم! آیا مى خواهى چهار كار به تو بیاموزیم كه از پزشكى (و دارو و درمان ) بى نیاز شوى؟ تا گرسنه نشدی بر سر سفر غذا منشین و تا زمانى كه هنوز اشتهایت باقى است برخیز. جویدن را خوب انجام بده و هرگاه خواستى بخوابى دستشویى برو. كه اگر این نكات چهارگانه را به كار بندى از پزشكى و {درمان هاى طبى} بى نیاز مى‌شوى». [vi] در کلام امیر علیه السلام، رفتن به دستشویى پیش از خواب آن قدر اهمیت دارد كه جزء چهار امرى شمرده شده كه انسان را از طب و طبیب بى نیاز مى كند. برای روشن شدن این اهمیت، مى‌توانیم چند دلیل براى سخن امام برشماریم : الف - با دفع مواد زائد از بدن، احساس راحتی و آسودگی بیشتری مى كنیم و در نتیجه راحت تر مى خوابیم . هر كارى كه بتواند وضعیت جسمی ما را بهبود بخشد، در افزایش كیفیت خواب هم تاثیرگذار خواهد بود. ب - بر عكس تصور موجود كه خواب را پدپده ای یكنواخت و ممتد مى شمارد، خواب از دوره هاى تقریبا دو ساعته اى شكل مى‌گیرد كه هر دوره، خود به پنج مرحله تقسیم مى شود. یعنى هر یک و نیم تا دو ساعت خواب داراى پنج قسمت است كه عبارتند از: خواب خیلی سبك، خواب سبك، خواب عمیق، خواب خیلى عمیق و خواب متناقض . ما پس از طی این پنج مرحله بار دیگر چرخه خواب را طی میکنیم و هر شب سه تا پنج بار این مراحل را مى گذرانیم. همان طور كه در كتب علمى مربوط به خواب آمده، رضایتمندى كامل از خواب زمانی است كه در هر دوره دو ساعته، تمام آن پنج مرحله را طى كنیم. اگر در بین مراحل مذكور از خواب بیدار شویم و این روند طبیعى را تا آخر طی نكنیم، لذت واقعی خواب را درك نخواهیم كرد. از رو هر عاملى كه باعث برهم خوردن خواب طبیعى شود، اثر نامطلوبى بر كیفیت خواب برجاى خواهد گذاشت .اگر شب ها پیش از خواب به دستشویى بروید، در طول شب دیگر نیاز به تخلیه مواد زائد بدن نخواهید داشت. در نتیجه، مراحل پنجگانه هر دوره از خواب به راحتى پشت سر خواهید گذاشت و از خواب خود بهتر استفاده خواهید برد. ج - برخاستن از خواب و جدا شدن از بستر گرم و نرم، آن هم در نیمه هاى شب براى همه سخت و دشوار است. در چنین وضعیتی، بسیاری ترجیح مى‌دهند خودشان را کنترل كنند و با فشار به خویشتن خودشان را نگه دارند. اینجاست كه مثانه دچار مشکل می‌شود و آسیبى جدی بر این عضو حساس وارد می‌شود.

بهره‌مندی از نور وضو پیش از خواب
وضو گرفتن علاوه بر این که از مقدمات نماز است، اثرات مثبت جسمانی و روحانی فراوانی دارد. ثواب هاى زیادى که براى وضوى قبل از خواب بیان شده خود نشانه تأثیر معنوى وضو در روح و روان انسان است. وضوى پیش از خواب، بیش از یك ارتباط ساده با آب، بر روح و جسم تاثیر مى گذارد. وضو كه مقدمه كار بزرگى مانند نماز است، روح پاكى و طهارت را در وجود ما مى دمد و احساس معنوى ما را بیشتر مى كند و از این راه باعث خواب راحت تر مى گردد.ثواب‌هایى كه هم براى وضوى قبل از خواب ذكر شده، نشانگر آن است كه رنگ معنوى این كار بر ظاهر مادى آن غلبه دارد. رسول خدا(ص) و امامان بزرگوارمان نیز در این باره تاکید کرده اند.[vii] مضمون این احادیث مبین این امر است که با وضو خوابیدن همچون عبادت کردن در مسجد موجب ارتقاى روح مؤمن و بهره‌مندى بیشتر او از الطاف الهى مى شود و اهمیت ویژه معنوی وضو ساختن پیش از خواب را مشخص می کند. ذکر این نکته نیز جالب است که مستحب است پیش از وضو دستشویى برویم، مسواك بزنیم و دستهایمان را بشوییم. بنابراین، با انجام یك وضو كامل، مهم‌ترین نكات نظافت پیش از خواب را رعایت كرده ایم .

خواندن قرآن و اذکار مخصوص پیش از خواب
انس گرفتن با خدای بزرگ تنها راه نجات انسان از وسوسه، نگرانی، ترس و اضطراب و دیگر موانع راحت خوابیدن است. پناه بردن به دامان قرآن و اذکار متبرکه، بهترین راه ایجاد انس و الفت با خداوند است. ذكر هاى پیش از خواب را مى توان به سه گروه اذکار خاص، اذکار قرآنی، و اذکار عام تقسیم كرد. از مشهورترین ذکرها برای آرامش یافتن در بستر که همه از دوران کودکی آن را آموخته ایم، سوره های ناس و فلق و آیۀ الکرسی هستند.[viii]

محاسبۀ نفس
در روایت اهل بیت علیهم السلام، تاكید فراوانى بر محاسبه نفس شده است.[ix] یعنی این که پیش از خواب به کارهای روزانه خودتان فکر کنید و مقدار کارهای خوب و بد خود را مورد بررسی و محاسبه قرار دهید. بخاطر اعمال نیکو خدا را شکر کنید و به خاطر کارهای بد استغفار کنید.

پی‌نوشت:

[i] در حدیث نبوى آمده است: «شام بخورید،هر چند یک خرماى خشک باشد زیرا نخوردن شام باعث پیرى و سالخوردگى مى شود.»جامع الاحادیث، حدیث 43738، تعشوا ولو بکفّ من حشف فان ترک العشاء مهرمۀ.
[ii] رویا از نظر دین و روانشناسى، ص173؛ التباعد من اللّه الشبع
[iii] موسوعه احادیث طبیه، حدیث ؛ 598؛ ما زال جبرئیل (علیه السلام ) یوصینى . . . بالمسواك حتى ظننت انه سیجعله فریضه
[iv] صادق علیه السلام می‌فرمایند:«هر گاه پیامبر خدامیخواست بخوابد مسواک می‌زد و به بستر می‌رفت و برپهلوی راست می‌خوابید و دست راستش را زیر گونۀ راستش می‌نهاد» مکارم الا خلاق صفحه ی 291
[v] موسوعۀ احادیث طیبه، حدیث62؛ و تحضره الملائکه
[vi] موسوعه احادیث طبیه، حدیث 66
[vii]پیامبر اکرم:«هركس شب را با وضو بخوابد، گویا همه شب را به عبادت پرداخته است». بحارالانوار، ج 76، ص 181، «هرکس كه با وضو بخوابد و در همان شب بمیرد ،نزد خدا شهید به شمار مى آید»همان، ص 183
[viii] . از امام باقر(ع) روایت شده که «هر کس هنگام خواب دچار بیم و هراس می شود وقتی وارد بستر خود شد، سوره ناس و فلق و آیۀ الکرسی را بخواند»همان، ص195
[ix] ذكر این روایت از امیرمؤمنان على (علیه السلام) خالى از لطف نیست كه درباره چگونگى محاسبه فرموده‌اند :«چون آدمى شب را به صبح و روز را به شب رساند، سراغ نفس خویش رود و بگوید: اى نفس! امروز را گذراندى و هرگز بر نمى گردد. خداوند از تو خواهد پرسید كه آن را چگونه سپرى كردى ؟ در آن روز چه كردى ؟ آیا به یاد خدا بودى و او را سپاس و ستایش گفتى؟ آیا حق برادر مؤ منى را پرداختى ؟ آیا بار غمى از دل او برداشتى ؟ آیا در نبود او از زن و فرزندان وى نگهدارى كردى ؟ آیا وقتى دوستت درگذشت، به بازماندگانش ‍ رسیدگى كردى ؟ آیا با استفاده از مقام و موقعیت جلوى غیبت برادر مؤ منى را گرفتى ؟ آیا به مسلمانى یارى رساندى ؟ چه كارى براى او كردى ؟ آنگاه كارهایى كه كردى بر مى شمرد. اگر كار خیرى از او سرزده باشد باید خدا را سپاس گوید و به شكرانه توفیقى كه به وى عنایت كرده خدا را به بزرگى یاد كند. و اگر گناهى یا تقصیرى از وى سرزده است، باید از خداى عز و جل آمرزش بخواهد و تصمیم بگیرد كه دیگر آن را تكرار نكند».میزان الحكمه، حدیث 3848

منابع:

نگاهی به برخی از آداب خواب در اسلام/ انسیه نوش آبادی/
http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/3992/6915/83413
http://noorportal.net/951/1232/1251/41005.aspx
برای خواب بهتر- کاوشی در آداب خوابیدن از نگاه اهل بیت (علیهم السلام)-حجت الا سلام غلام رضا حیدری ابهری - نشر جمال - فصل دو، فصل سه
http://www.ghadeer.org/salamat/khab/333-0002.htm
http://www.ghadeer.org/salamat/khab/333-0001.htm
مفاتیح الحیات - آیت الله جوادی آملی - نشر اسراء - صفحات 191 تا194
آداب خوابیدن - پژوهشکده ی باقرالعلوم http://www.pajoohe.com/25513/index.php?Page=definition&UID=20309

منبع: سایت متن زندگی